του Ευάγγελου Π. Βάλβη, αρχαιολόγου
Για το ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου Μεγαλοχωρίου, γνωρίζουμε από τον Αρχιμαδρίτη Δανιήλ Δεναξά, πως ανοικοδομήθηκε μετά το 1600. Μαλιστα, αφορμή υπήρξε η εύρεση της εικόνας της Παναγίας σε παραλία του χωριού, με το όνομα “Αλμυρά”.
Σύμφωνα με προφορικές αλλά και γραπτές μαρτυρίες, για πολλά βράδια, κάτοικοι του χωριού παρατηρούσαν κάποιο φως στο θαλάσσιο χώρο, νότια του νησιού. Μη μπορώντας να εξηγήσουν το φαινόμενο αυτό, μια ομάδα ατόμων απέπλευσε στο σημείο, ώστε να δει από κοντά τι πραγματικά συμβαίνει. Προτού πλησιάσουν, έκθαμβοι παρατήρησαν να πλέει μια εικόνα της Παναγίας, αλλά όσο εκείνοι την προσέγγιζαν, αυτή απομακρυνόταν. Εντούτοις δεν εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους. Αφού ανήγγειλαν το χαρμόσυνο νέο στο χωριό, απέπλευσαν ξανά στο σημείο έχοντας μαζί τους όμως και έναν φωτισμένο από το Θεό άνθρωπο, τον Ιερομόναχο Παΐσιο. Το σεπτό εικόνισμα της Θεοτόκου πλέον δεν απομακρυνόταν αλλά αντίθετα ερχόταν προς το μέρος τους, επιτρέποντας έτσι στον Παΐσιονα την πλησιάσει και να την ανασύρει από την επιφάνεια της θάλασσας. Λέγεται δε, πως στο μήνα Φεβρουάριο συνέπεσε η ημέρα εκείνη, κατά την οποία μάλιστα επικρατούσε και τσουκτερό κρύο.
Φθάνοντας στο Μεγαλοχώρι εναπόθεσαν την εικόνα της Παναγίας, στο μέχρι σήμερα σωζόμενο κυπαρίσσι στον Ποταμό (σημερινή πλατεία), για προσκύνημα, ενώ στη συνέχεια την μετάφεραν στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων, ώστε να φυλάσσεται εκεί. Το επόμενο πρωί, έκπληκτοι οι κάτοικοι, είδαν το εικόνισμα να λείπει από τη θέση του και να βρίσκεται στον κοιμητηριακό τότε ναό του Αγίου Χαραλάμπους, στον Ποταμό. Το ανεξήγητο αυτό φαινόμενο, συνεχιζόταν επί τρεις ημέρες, ερμηνεύοντάς το έτσι ως θεία υπόδειξη. Εν τέλει ανοικοδομήθηκε νέος ναός αφιερωμένος πλέον στα Εισόδια της Θεοτόκου, με πρώτο κτήτορά του τον Ιερομόναχο Παΐσιο.
Εύλογο θεωρείται το ερώτημα, γιατί ενώ η εικόνα που βρέθηκε παρουσιάζει την Παναγία στη μορφή της Οδηγήτριας, ο ναός αφιερώθηκε στα Εισόδια της Θεοτόκου; Κατά προφορική και πάλι παράδοση, η απάντηση εξηγείται από το γεγονός ότι, όπως η Παναγία εισήλθε σε ηλικία τριών ετών στον οίκο του Θεού, κατά παρόμοιο τρόπο και εδώ η εικόνα εισήλθε από βούληση της ίδιας της Θεομήτορος στο νησί και στο χωριό.
Η θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου σώζεται και φυλάσσεται εδώ και αιώνες στο θρόνο όπου εκείνη επέλεξε, που δεν είναι άλλος από την Εκκλησία της Παναγίας στον Ποταμό του Μεγάλου Χωριού. Όπως σημειώθηκε προηγουμένως, παρουσιάζει τη μορφή της Παναγίας στον κλασικό τύπο της Οδηγήτριας, φέρει ασημένιο πουκάμισο του 1864 κατασκευασμένο πιθανόν στην Οδησσό της Ρωσσίας, ενώ ξεχωρίζει ευδιάκριτα και η επιγραφή,
Η ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ.
Η εκκλησία της Παναγίας, ακόμη και σήμερα είναι γνωστή με πολλά ονόματα: η Τρανή Παναγιά, η Παναγιά του Μεγάλου Χωριού, η Παναγιά του Ποταμού, η Παναγιά η Κρητικιά (γιατί πιθανών η εικόνα προήλθε από την Κρήτη), η Κυρία των Αγγέλων....
Βάσει της αρχιτεκτονικής, η Εκκλησίας της Παναγίας στο Μεγαλοχώρι, ανήκει στον τύπο των σταυροειδών εγγεγραμμένων μετά τρούλλου ναών. Τη σημερινή του μορφή, έλαβε κατα το έτος 1931, όπως άλλωστε μαρτυρεί και η εξωτερική επιγραφή. Ωστόσο, φαίνεται πως στο πάρελθον γνώρισε διάφορες οικοδομικές φάσεις και επισκευές, με σημαντικότερη αυτή του 1881, σύμφωνα ξανά με την επιγραφή στην κεντρική πύλη. Εξωτερικά φέρει χαρακτηριστικό πυργοειδές κωδωνοστάσιο κατασκευής του 1937-1938, έργο του Τζώρτζη Σαλιβέρου Μπατζάνη. Προηγουμένως, το ίδιο σημείο κοσμούσε ένα εξάλοβο κωδωνοστάσιο όμοιο με αυτό της Ζωοδόχου Πηγής στο Μεγαλοχώρι, κατασκευής πιθανόν του 18ου αι.
Όσον αφορά τα κειμήλια του ναού της Παναγιάς του Μεγάλου Χωριού, τα περισσότερα αποτελούν αφιερώματα πιστών προερχόμενα κυρίως από την Οδησσό της Ρωσσίας και ανάγονται στον 18ο – 19ο αιώνα. Εξέχουσα θέση μεταξύ αυτών κατέχουν ο χρυσοκέντητος Επιτάφιος Θρήνος, το Κουβούκλιο του Επιταφίου καθώς και το Καλενδάριον. Το τελευταίο, αποτελείται από μια σειρά δώδεκα εικόνων όπου κάθε μια εικόνα αντιστοιχεί σε ένα μήνα του χρόνου και ιστορεί τους εορτάζοντες αγίους κάθε ημέρας.
Από το 1914 βάσει βασιλικού διατάγματος η Εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου έχει οριστεί ως ενοριακός ναός του Μεγαλοχωρίου ο οποίος έχει παραμείνει έως και σήμερα.