Η Βυζαντινή Ιερά Μονή Αρκαδίου, που βρίσκεται σε οροπέδιο στο νομό Ρεθύμνης, έχει μακρά ιστορία. Τη θεμελίωσε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και την οικοδόμησε έτερος, ο Αρκάδιος[1], που της έδωσε το όνομα του. Με την πτώση του Βυζαντίου και την πάροδο των ετών, οι Κρήτες δεν μπορούσαν να υποφέρουν τον τουρκικό ζυγό και κάθε τόσο επαναστατούσαν. Το ίδιο έγινε και το 1866, όταν το Μάρτιο περίπου 1500 επαναστάτες Κρήτες συγκεντρώθηκαν στο Αρκάδι, για να εκλέξουν τους πληρεξούσιους των επαρχιών της Κρήτης. Την σύναξη πληροφορούνται στα μέσα Σεπτεμβρίου οι Τούρκοι και ζητούν από τον ηγούμενο Γαβριήλ Μαρινάκη να διώξει την Επαναστατική Επιτροπή από το Μονή, διαφορετικά θα την καταστρέψουν. Ο ηγούμενος όμω ς αρνείται. τις 24 Σεπτεμβρίου φτάνει με ομάδα εθελοντών ο συνταγματάρχης Π. Κορωναίος και ανακηρύσσεται αρχηγός. Κρίνει όμως, ότι η τοποθεσία δεν είναι κατάλληλη για άμυνα, αλλά ο Ηγούμενος της Μονής Γαβριήλ επιμένει και ζητεί να μην την εγκαταλείψει. Έτσι προχωρεί σε αμυντικές προπαρασκευές, εγκαθιστά ως φρούραρχο τον ανθυπολοχαγό Ι. Δημακόπουλο και μεταβαίνει στις επαρχίες προς στρατολόγηση πολεμιστών. Έτσι, στις αρχές Νοεμβρίου στη Μονή βρίσκονται οι καλόγεροι, μέλη της Επαναστατικής, 40 εθελοντές και συνολικά 250 άνδρες υπο την αρχηγία του Δημακόπουλου. Ο τουρκικός στρατός, αποτελούμενος από 15.000 τουρκοαιγύπτιους, αλβανούς και τουρκοκρητικούς και υποστηριζόμενος από τριάντα κανόνια, υπό τον Μουσταφά Ναϊλή Πασά, ξεκινά απο το Ρέθυμνο το βράδυ της 7ης Νοεμβρίου εναντίον της Μονής και ζητεί από τον ηγούμενο Γαβριήλ να παραδοθεί. Εκείνος αρνείται, γιατί περιμένει ενισχύσεις από τον Κορωναίο. Την επομένη πριν ξημερώσει , οι Τούρκοι βομβαρδίζουν τη Μονή κάνουν τρείς εφόδους χωρίς αποτέλεσμα. Σε μία έφοδο με αλαλαγμούς μπήκαν στην αυλή όπου εκτυλίχθηκαν δραματικές σκηνές με τη σφαγή πολλών γυναικόπαιδων. Πολλοί πήγαν τότε να ασφαλιστούν στην πυριτιδαποθήκη κι εκεί παίχτηκε η τελευταία πράξη του δράματος. Ο Κώστας Γιαμπουδάκης από το ΄Αδελε Ρεθύμνου, ( κατά μία άλλη εκδοχή και ίσως η πλησιέστερη στην αλήθεια από τον ανωγειανό Εμμανουήλ Σκουλά) μετά το σάλπισμα της τελευταίας τουρκικής γενικής εφόδου, ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη και ο κρότος ακούστηκε έως το Ηράκλειο! Σκοτώθηκαν όσα γυναικόπαιδα βρίσκονταν εκεί και στα γειτονικά κελιά, αλλά και πολλοί Τούρκοι. Αμέσως μετά, Τούρκοι όρμησαν με πρωτοφανή μανία και κατέσφαξαν τους κρυμμένους στο ηγουμενείο και όσα γυναικόπαιδα είχαν απομείνει, ενώ άλλοι έκαψαν το ναό και λεηλάτησαν τα ιερά κειμήλια. Το τι επακολούθησε προκαλεί φρίκη και το αποδίδει σε κείμενο του άγγλος περιηγητής: « ούδ’ αυτή η έξαλλος φαντασία ημπορεί να συλλάβη την φρικαλεότητα της διαδραματισθείσης σκηνής. Οι Αλβανοί και οι Κρήτες μουσουλμάνοι απέκαμον φονεύοντες! Διψώντες εκδίκασαν έσφαζον ανηλεώς γυναικόπαιδα και πάντα διασωθέντα…»Από την άλλη πλευρά όμως, ο Κορωναίος, ως γενικός αρχηγός από πλευράς Ελλήνων, στην 10σελιδη αναφορά του, με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1866, προσδιορίζει ότι ηαναζήτηση στρατού προκειμένου να οδηγηθεί από τον ίδιο για την υπεράσπιση του Αρκαδίου και εγκλείστων δεν έφερε παρά μικρό μόνο αποτέλεσμα. Ούτε 500 επαναστάτες από το Αμάρι, που προσπάθησαν να σπεύσουν σε βοήθεια, κατάφεραν να φτάσουν, γράφει, καθώς εμποδίστηκαν όχι μόνο από τις τουρκικές δυνάμεις, αλλά και την προδοσία του ηγουμένου της μονής Ασωμάτων, ο οποίος τους έκλεισε το δρόμο! «Την δευτέραν ημέραν της εισβολής του εχθρού, ήτοι 9 του μηνός και ημέραν Τετράδην, -αναφέρει στην έκθεσή του- ήρχοντο εις επικουρίαν 500 περίπου Αμαριώται∙ αλλ’ ο ηγούμενος της μονής των Ασωμάτων, άλλος προδότης όμοιος του Αρχιερέως Λάμπης, καταβάς εις την διάβασιν ημπόδισεν αυτούς να έλθωσιν εις επικουρίαν».Η επίκληση του επισκόπου Λάμπης Παϊσίου εξηγείται στη συνέχεια από τον συνταγματάρχη. Ο Κορωναίος συνέλαβε ταχυδρόμο του ιεράρχη προς τους Τούρκους με δύο επιστολές του Παϊσίου προς αυτούς. Πρόκειται πιθανότατα για τις επιστολές προς τον Μουσταφά πασά, τις οποίες δημοσιοποίησε η Γενική Συνέλευση, αποκηρύσσοντας λίγες μέρες αργότερα τον Παΐσιο[2]. Βέβαια αυτά τα σημειώματα, γράφει ο συνταγματάρχης, του τα πήραν με τη βία άνθρωποι του επισκόπου κι ενώ βάδιζε προς το Αρκάδι[3]. Μάλιστα απελευθέρωσαν τον ταχυδρόμο, ένα δάσκαλο από τη Σαντορίνη, με το όνομα Σιγάλας, όπως ενημερώνει την επιτροπή της Αθήνας ο Γενικός Αρχηγός Ρεθύμνου. Η Γ.Σ., όπως προαναφέραμε, στην αποκήρυξη δημοσιεύει τις επιστολές του Παϊσίου προς Μουσταφά. Αν δεν τις εντόπισε και πάλι, το πιθανότερο είναι ότι για το περιεχόμενό τους την ενημέρωσε ο Κορωναίος.
Από πλευράς Ιστορίας, ο ρόλος του Σιγάλα, ο οποίος είχε συλληφθεί από τον Κορωναίο, αν ληφθεί μόνο η επι της ουσίας θέσης, θεωρείται προδοτική, όντας υπάλληλος όμως του Επισκόπου , πιθανότατα να διαφοροποιεί την ερμηνεία στο θέμα αυτό.
Ταυτόχρονα, μία εξίσου σημαντική αναφορά Τούρκων η οποία παραλληλίζει το ολοκαύτωμα της Μονής με την έκρηξη του 1866 του ηφαιστείου της Σαντορίνης, δίνει μια άλλη βαρύτητα. [4]:
Στις 14 Νοεμβρίου, η εφημερίδα "Αιών"δημοσίευε τις πρώτες πληροφορίες από την επιστολή ενός Κρητικού με τα αρχικά Β.Β. Η επιστολή δεν περιέγραφε επακριβώς τι είχε συμβεί στη μονή, καθώς θεωρούσε ότι η ανατίναξη ήταν προσχεδιασμένο έργο του στρατηγού Κορωναίου. Ωστόσο, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να τη διαβάσουμε, αφού αποτελούσε την πρώτη πηγή πληροφόρησης σχετικά με το σημαντικότατο αυτό γεγονός:"Εν ΧΑΝΙΟΙΣ, τη 12 Νοεμβρίου 1866[5].
Κύριε Συντάκτα του Αιώνος.
Φθας ενταύθα προ τεσσάρων ημερών, εκπληρώ την υπόσχεσίν μου του να γράψω, ό,τι άξιον λόγου περί του ηρωικού τούτου πλην ατυχούς λαού της Κρήτης μάθω. Ωφεληθείς εκ της αανχωρήσεως πλοιαρίου, εις Πειραιά μεταβαίνοντος, σπεύδω να κάμω έναρξιν των ανταποκρίσεών μου, διά της αφηγήσεως πράξεως, ήτις θέλει χαροποιήσει πάσαν ελληνικήν καρδίαν.
Τη 8 ή 9, καθ'α πάντες ενταύθα, Χριστιανοί τε και Τούρκοι βεβαιούσιν, ο αρχηγός Κορωναίος λαμπράν ενίκησε νίκην κατά του Μουσταφά Πασσά. Ήτον ο Κορωναίος ωχυρωμένος εν τη Μονή Αρκαδίου, κειμένη εν τη επαρχία Ρεθύμνης. Επειδή δε αυτός μεν είχεν ολίγους περί εαυτόν, ο δ'εχθρός πολλούς, και με το λιανοτούφεκον η θήρα του θα ήτο πολύ πενιχρά, εσκέφθη, ότι έπρεπε να εύρη μέσον ανάλογον εχθρού τοιούτου, οίος ο Μουσταφά Πασσάς, και αντάξιον τοιαύτης υψηλότητος. Κατεσκεύασε λοιπόν περί την Μονήν τρεις υπομόνους. Οι Τούρκοι, μη φανταζόμενοι, ότι τοιούτους αστεϊσμούς διάθεσιν και μέσα έχουσι να κάμωσιν οι επαναστάται, οίτινες πάντοτε παραπονούνται, ότι στερούνται πολεμοφοδίων, επλησίασαν ατάραχοι προς την Μονήν, εις ην προεχώρουν όσω έβλεπον, ότι το εχθρικόν πυρ εχαλαρούτο. Αίφνης, τρομεράς εκρήξεως γενομένης, πολλών εκατοντάδων σαρικίων και σαλβαρίων ετινάχθησαν εις τον αέρα. Μετά την τρομεράν εκείνην στιγμήν, βροχή ποδών, κεφαλών, χειρών, όπλων, λίθων και παντοίου είδους αμόρφων αντικειμένων έπεσεν εξ ουρανού και εκάλυψε το ανοιχθέν χάσμα. "Αλλάχ! Αλλάχ!"ανεφώνησαν οι Οσμανλίδες. "Τι; οι Σεϊτανίδες[6]της Σαντορίνης ήλθον και εδώ και μας διώκουν;". (σ.σ. σε υποσημείωση του ο συντάκτης της επιστολής διευκρίνιζε ότι οι Τούρκοι παρομοίαζαν την έκρηξη του Αρκαδίου με εκείνη του ηφαιστείου της Θήρας, την οποία θεωρούσαν ως έργο διαβόλων). Όσοι επέζησαν από την καταστροφήν ταύτην, ετράπησαν εις φυγήν, διωκόμενοι μετά πείσματος υπό των ανδρείων Ελλήνων, διαπερώμενοι τους νεφρούς υπό της εχθρικής λόγχης. Εις μάτην ο Μουσταφάς εφώνει αυτούς να σταθώσιν, εις μάτην οι αξιωματικοί διά του ξίφους προσεπάθουν ν'αναχαιτίσωσι την φυγήν των. Τέλος, μετά ημίσειαν ώραν, εστάθησαν ολίγον, ίνα αναπνεύσωσιν ελευθέρως. Πλην αδύνατον εστάθη να πεισθώσιν, ίνα επανέλθωσι κατά του εχθρού. Εδέησε λοιπόν ο Μουσταφάς να παραλάβη το πεφοβισμένον ποίμνιόν του και να το οδηγήση μακράν εις την επαρχίαν Αποκορώνων....."
[1]Τάσου Κοντογιαννίδη: Η Ανατίναξη και η ηρωική θυσία της Μονής Αρκαδίου το 1866 στην Κρήτη στο http://infognomonpolitics.blogspot.gr/2013/11/1866.html#.VCGVwZR_spp(ενημέρωση 23/09/2014).
[2]Η προδοσία του Αρκαδίου από τον επίσκοπο Λάμπης και η αποκήρυξή του : http://www.patris.gr/articles/211925/140856?PHPSESSID=#.VCGQE5R_spo(ενημέρωση 23/09/2014).
[3] Γράφει ο Κορωναίος: « Καίτοι ολίγοι όντες κατά την ημέραν εκείνην, ηθελήσαμεν να προσβάλωμεν τον εχθρόν, και ενώ περί τούτου εφροντίζαμεν όργανα τινά του Αρχιερέως και του ηγουμένου επετέθησαν κατ’ εμού ζητούντα δύω επιστολάς προδοτικάς ας είχα συλλάβει του Αρχιερέως και τον προδότην, όστις τας έφερε, και ον είχα φυλακισμένον. Ο προδότης ούτος ονομάζεται Σιγάλας εκ Θήρας διδάσκαλος το επάγγελμα, Έλλην την εθνικότητα και τότε παρασταθείς αυτός δια να κάμη τον προδότην.» (http://www.patris.gr/articles/211925/140859?PHPSESSID=#.VCGPjZR_spo) ενημέρωση 23/09/2014
[4]Ενδεικτικές αναφορές για την έκρηξη του 1866 τόσο στο καλλιστορώντας όσο και http://invenio.lib.auth.gr/record/99911/files/a21049.pdf(ενημέρωση 23/09/2014)
Και http://invenio.lib.auth.gr/record/99912/files/a21050.pdf(ενημέρωση 23/09/2014) - Αναφορές του Ιωσήφ Δεκιγάλλα.
[5]Το ολοκάυτωμα της Μονής Αρκαδίου http://ola-ta-kala.blogspot.gr/2013/11/9.html\
[6]ΠηγήφωτογραφίαςHarper's Weekly, 7 April 1866, p. 217. Private collection (Courtesy: K. Manning) http://nisee.berkeley.edu/elibrary/Image/KZ797